عقل و جبر، چه ارتباطی با هم دارند؟ منازعه و تضادها، حمایتها و توافقات عقل با جبر!

 

پیام آقای بروجردی برای مباحثات شاگردان در کلاب هاوس:

مکان: کلاب هاوس، کلاب “خرد فراگیر”، اتاق “هستم، چون او هست”

 

بحث عقل و جبر، هم پیچیده است و هم روان. استناد در زندگی انسان هست. مستنداتش در تاریخ است. می‌گوید «کسی که عقل دارد، جبر را نمی پذیرد»، خیلی راحت می‌شود جوابش را داد. عقل به ما می گوید که جبر هست، نیاز نیست که بگوییم کدام ها بالاتر است. عقل به ما می گوید قلم دست دیگری است، یا مستقیم می‌گوید یا به حوادث، با نوشتار تاریخ.

ببینید، همه عقلا جمع شدند تا یک کاری را انجام بدهند، مثلا همین علمیت، دانشمندان (در همه سطوح) این کرونا آمد، دستپاچه شدند. بعد از گذشت ماه ها که قربانی وسیع گرفته، حالا واکسنش ساخته شده که تازه آن هم، هنوز آزمایش خودش را پس نداده است.

عقل همیشه تابع جبر است، ما حالا مستنداتی داریم که، در دایرة المعارف ظهور جمع آوری شده، مثلا آنجا که می‌گوید، خدا کاری می‌خواهد بکند عقل را کنار می‌زند، طرف با دست خودش، خاک بر سر خودش کند. خودش را در چاه بیندازد، در زندان. بعد دوباره عقل سر جایش می‌آید. الان در بند آدم کشان همین جور است، همه آنها می‌گویند که چرا آن لحظه‌ایی که ما عصبانی شدیم یک نفر را کشتیم؟ حالا یک سوال می‌کنم این(فرد) زندانی که در زندان است به خاطر قتل نفس، آیا در لحظۀ تصمیم و اجرا عاقل بود یا نبود؟ اگر عاقل نبود هم باید به خودش یک ضربه می‌زد، هم به اطرافیانش حمله می کرد، نه به یک شخص خاص ضربه بزند!

جبر فرماندهی کل خلقت است. جبر همان خداست. منتهای مراتب کدام خدا؟ خدایی که ادیان و مذاهب آوردند، اشباع نکرد، ارضا نکرد و هزاران سؤال در پی داشت. خدایی که گرداننده عالم است، حالا اسمش را هر چه می‌خواهی بگذار. عقل به شما خوبی و بدی را نشان می‌دهد، جبر آن خوبی و بدی را خنثی می‌کند. امیرمان در نهج البلاغه چی گفت؟ «إذا جاءَ القَدَرُ بَطَلَ الحَذَرُ»، وقتی که قدَر؛ قضا و قدر؛ یک چیزی را بخواهد حذَر را باطل می کند.

حذر یعنی احتیاط، یعنی مراقب بودن. این نشأت گرفته از عقل است دیگر. در رانندگی حواست را جمع نکنی تصادف می کنی، حواست را جمع می کنی تصادف می کنی. چه جوابی می‌دهی؟ عقل همیشه ما را به ورطه نابودی کشانده؛ تمام سران کشورها که به رعایاشان ظلم می‌کنند عقلای جامعه بودند، اگر عقل نداشتند که بالا نمی‌رفتند. سرمایه دار، عاقل است که سرمایه کوچک را بزرگ می کند، بعد هم یکدفعه شکست می‌خورد از آن بالا به پایین می‌افتد.

جبر سازنده عقل است. جبر یعنی کاربرد فرمان، فرمان فرمانروایی کل هستی را اجرا می‌کند. خود جبر به این معناست؛ زورگو، مستبد.

وقتی که عقل به جنگ با جبر می افتد «إذَا جاءَ القَدَر عَمِي البَصَر»، به قول امیر وقتی قضا و قدر حرکت کرد چشم ها بسته می‌شود، می‌بیند که چاه است در آن می‌افتد. شعارش هم این است که می‌گوید دیگری از پشت بام افتاد و مرد، (این)ملاک نیست(اگر) من بیفتم نمیمیرم. دیگری در موارد مالی ریسک کرد، آن قسمتش بوده که ببازد، من که مثل آن نیستم. مثل همین کرونا، که یک نفر بگوید که فلانی مرد، خب این قسمتش بوده، بقیه مسائل احتیاطی را رعایت نکنند!

عقل در وجود همه هست؛ هدایت کننده است و انذاردهنده، تا جایی که جبر پا روی دمش نگذارد. مگر علی عقل نداشت؟ داشت، می‌گویند عقل کل بود، پس چرا در جنگ صفین مغلوب شد؟ چرا شکست خورد؟ علی که آنقدر قدرتمند است که یک سپاه یکصد و خورده ایی هزار نفر را از عراق جمع کند بیاورد به داخل سوریه، مغز متفکر است. حالا غیر از آن چیزهایی که طرفدارانش می‌گویند که معجزه دارد حالا به آن ها کاری نداریم، بعد شما می‌بینید قرآن که کتاب مقدس مسلمان هاست، باعث شکست علی می‌شود! این چه شد؟ علی اَعقل جامعه است، بعد جبر که باید به وسیله قرآن، علی شکست بخورد، جبر است. در حکمیّت عقلا جمع شدند و دو نفر را انتخاب کردند؛ یک نفر از طرف عراقی ها و یک نفر هم از طرف شامی ها. آن حکَم عراقی ها گول خورد، بعد هم به شکست سربازان در جبهه علی و پیدایش خوارج منجر شد. این خوارج می‌گفتند چرا نجنگیدی؟(حتی اگر) با قرآن هم به تو حمله کردند، می‌جنگیدی، ما همراهت بودیم!

جبر همه جا هست، عقل همه جا هست. هر جا که عقل هست جبر وجود دارد، عقل محدوده اش کم است، جبر گسترده است، جبر تمام کهکشان ها و کیهان و کلا همه چیز را تحت کنترل مدیریتش دارد، ولی عقل مال انسان است، حیوان، فرشته، جن که عقل ندارند.

انسان عاقل است، تحت فرماندهی عقل است به شرطی که جبر انگولکش نکند، کلاه سرش نگذارد، آزارش ندهد، چوب لای چرخش نگذارد.

از اینجا ببینید.